De dubbele dreiging
AI maakt werk makkelijker. En in sommige gevallen overbodig. Maar wat als het werk dat overblijft óók niet veel voorstelt? Wat als je werk tegelijk vervangbaar én betekenisloos is? Is dat dan gewoon pech, of kunnen we daar iets aan doen?
Deze blog is een zoektocht. Naar ruimte. Naar invloed. Naar betekenis, in een tijd waarin technologie de grenzen van menselijk werk hertekent.
Leestip: David Graeber (Bullshit Jobs, 2018) stelde al dat veel mensen gevangen zitten in zogenaamde "bullshit jobs" – functies die zelfs volgens de uitvoerder zelf geen waarde toevoegen.
De matrix: autonomie × vervangbaarheid
We gebruiken een eenvoudige 2x2-matrix met twee vragen:
- Hoeveel invloed heb je op hoe je werkt? (autonomie)
- Hoe makkelijk kan AI jouw werk overnemen? (vervangbaarheid)
Onderbouwing: Het idee van autonomie sluit aan bij de psychologische Self-Determination Theory van Deci & Ryan, waarin autonomie als een fundamentele psychologische behoefte wordt gezien.
Figuur 1: matrix autonomie × vervangbaarheid
Extra context: Volgens een rapport van Goldman Sachs (2023) wordt verwacht dat AI wereldwijd zo'n 300 miljoen banen zou kunnen beïnvloeden – maar vooral repetitief en routinematig werk staat onder druk.
De vier kwadranten
A. Hoog autonoom × laag vervangbaar Bijv. huisarts, filosoof, senior adviseur, kunstenaar met eigen stijl. Betekenisvol door unieke visie en verantwoordelijkheid. Moeilijk schaalbaar, maar onvervangbaar.
B. Hoog autonoom × hoog vervangbaar Bijv. schrijver, designer, marketeer met AI-tools. Kans: meer ruimte voor creatie. Risico: AI bepaalt het tempo, jij rent erachteraan.
C. Laag autonoom × laag vervangbaar Bijv. beleidsmedewerker, juridisch medewerker. Kan zinvol zijn, maar vaak procesgedreven. Gevaar: vervreemding van werk zonder grip.
D. Laag autonoom × hoog vervangbaar Bijv. administratief werk, routinematige klantenservice. Groot risico op zinloosheid én vervanging. Hier dreigt de automatiseringsval.
Leestip: In Harvard Business Review-artikelen is vaker onderzocht hoe gebrek aan autonomie leidt tot lagere motivatie en werkplezier, zelfs bij goedbetaalde functies (zoek bij HBR op ‘autonomy at work’).
The elephant in the room: je zit gevangen in het systeem van een ander
Wat als je werk geen ruimte biedt voor betekenis, en daar ook niet naar op zoek is?
Neem het voorbeeld van een callcenter waar alles draait om het verkorten van gesprekstijd. Of een shared service center waarin je wordt beoordeeld op foutloosheid en snelheid, en niet op inlevingsvermogen. Daar wordt werk zo strak georganiseerd dat elke vorm van eigen inbreng eerder een risico dan een meerwaarde lijkt. In zulke omgevingen is betekenisvol werk zelden het doel – hoogstens een toevallige bijvangst.
Filosofisch perspectief: Hannah Arendt maakt in The Human Condition (1958) onderscheid tussen arbeid, werk en handelen – waarbij betekenis vooral ontstaat in het domein van handelen: waar we initiatief nemen en verantwoordelijkheid dragen.
Het is naïef om te denken dat je betekenisvol werk ‘even terugbrengt’ in een systeem dat gebouwd is op kostenoptimalisatie. Maar het is even naïef om te denken dat er geen ruimte is, tenzij het expliciet wordt toegestaan.
De ruimte moet niet gevraagd worden. De ruimte moet gecreëerd of veroverd worden – vaak op de rand van wat formeel mag of zichtbaar is.
Wat kunnen we dan wél zeggen dat helpt?
Laten we niet romantiseren: veel mensen werken in systemen waar autonomie niet wordt beloond, maar afgestraft. Waar AI wordt ingezet om te besparen, niet om te verbeteren. In die context voelt het spreken over ‘meer betekenis’ al snel als wereldvreemd.
En toch – de vraag blijft: doe je alles precies zoals van je wordt gevraagd, of neem je af en toe ruimte om het nét iets anders te doen? Soms zit betekenis niet in het systeem, maar in hoe je er als mens in beweegt.
Geen grote revolutie, geen heroïsch verzet. Maar wel kleine keuzes, op microniveau:
- Persoonlijke stijl Zelfs in repetitief werk kun je iets toevoegen dat AI niet kan: een toon, een blik, een nuance. Dat maakt het werk niet onvervangbaar – maar wel menselijker.
- Signalen afgeven Benoem wat waardevol is, ook als het niet wordt gemeten. Dat de klant zich gehoord voelde. Dat het proces soepeler liep. Geen klacht, geen betoog – gewoon zichtbaar maken.
- Doe het niet alleen Als collega’s ook dat ongemakkelijke gevoel hebben dat er iets mist, is er een mogelijkheid tot kleine verandering. Misschien niet van het systeem, maar wel van de ervaring binnen dat systeem.
Betekenis in werk is zelden een gegeven. Het is iets wat je vaak onder voorwaarden – en soms ondanks alles – moet maken.
Vervangbaar... en dan?
Vervangbaarheid betekent niet per definitie dat jij verdwijnt – maar misschien wel je taak. En wie dan blijft, is degene die de systemen voedt, aanstuurt en evalueert. Wie het werk van de AI organiseert.
Dat vraagt andere vaardigheden: abstractievermogen, analytisch denken, taalgevoeligheid, ethisch besef. Niet iedereen wil of kan die rol pakken. Maar voor wie het wél past, kan vervangbaarheid een kans zijn – niet voor ontslag, maar voor een upgrade.
Sommige mensen maken zo de sprong van uitvoerder naar inhoudelijk regisseur, procesbewaker of AI-coördinator. Het is geen vanzelfsprekend pad. Maar het is een mogelijk pad – en juist dat maakt het relevant om over na te denken.
Reflectie en afsluiting: van overleven naar ontwerpen
Niet elk werk dat vervangbaar lijkt, is automatisch leeg of nutteloos. En niet elk betekenisloos werk is een verloren zaak. Er is altijd een grens tussen hoe het systeem is ingericht, en hoe jij je daarbinnen gedraagt. Autonomie en AI hoeven geen tegenpolen te zijn – maar ze botsen wél, tenzij je bewust kiest hoe je met die spanning omgaat.
Soms betekent dat: iets kleins anders doen. Iets opmerken dat anders onopgemerkt blijft. Of iets menselijks toevoegen aan iets dat standaard en efficiënt moet zijn. Dat vraagt niet per se om revolutie, maar wel om houding. Om lef. En soms – om het ongemak van iets doen dat niet gevraagd werd, maar wel klopt.
Inspirerend perspectief: Rutger Bregman (De meeste mensen deugen. Een nieuwe geschiedenis van de mens. 2019) stelt dat de echte innovatie op de werkvloer vaak van onderaf komt – door mensen die de regels net genoeg buigen om menselijkheid toe te laten.
Call-to-action
Waar in deze matrix bevind jij je? En wat zou jij nodig hebben om jouw werk betekenisvoller te maken – ondanks of juist dankzij AI?
-- dit bericht is eerder gepubliceerd op LinkedIn